Zorganizowana w 1929 roku Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu była możliwością prezentacji dokonań Polski na 10 lat po odzyskaniu niepodległości. Nie każdy wie, że taką szansę mieli najróżniejsi wystawcy we Lwowie. Co roku cyklicznie od 1921 do 1939 we Lwowie miały miejsce Międzynarodowe Targi Wschodnie. Oto historia niezwykłej międzywojennej imprezy atakowanej nawet przez ukraińskich nacjonalistów. Targi Wschodnie we Lwowie.
Fot. otwierające: samochód Ilustrowanego Kuryera Codziennego przed główną bramą Targów Wschodnich w 1930 roku. Fot. NAC; syg. 1-M-710-15
Powszechna Wystawa Krajowa z 1894 roku była jednym z najważniejszych wydarzeń gospodarczych we Lwowie. Była nie tylko ważnym wydarzeniem dla przemysłowców i handlowców ale też impulsem rozwoju dla miasta. To przy jej okazji uruchomiono chociażby tramwaj elektryczny we Lwowie.
Po skutecznej Obronie Lwowa i wojnie polsko-bolszewickiej Lwów postanowił ponownie zorganizować imprezę targową. Tym razem miała to być impreza cykliczna o ważnym znaczeniu gospodarczym ale także wyraźny sygnał polityczny. Odradzające się państwo Polskie najpierw pokonało dwóch przeciwników, a później błyskawicznie i z sukcesem było w stanie zorganizować ważne wydarzenie.
I. Międzynarodowe Targi Wschodnie
Wojna wojną, ale jeść coś trzeba pomyśleli prawdopodobnie organizatorzy targów, które po raz pierwszy zorganizowano niedługo po podpisaniu pokoju ryskiego w 1921 roku. Sam pomysł zrodził się jeszcze przed zawarciem pokoju. Komitet targów zawiązał się wiosną 1921 roku.
W maju ogłoszono konkurs na afisz i godło Targów Wschodnich, który zwyciężył Stanisław Kaczor Batowski. Międzynarodowe Targi Wschodnie we Lwowie po raz pierwszy ruszyły 25 września 1921 roku i zakończyły się 5 października.
Otwarcie pierwszych Targów Wschodnich we Lwowie zapisało się w historii jako start cyklicznej imprezy pełnej wystawców z najróżniejszych stron świata oraz jako dzień zamachu na dyktatora Józefa Piłsudskiego przez członka Ukraińskiej Organizacji Wojskowej. Zamachu dokonał Stefan Fedak.
Ukrainiec przecisnął się przez tłum zgromadzony pod ratuszem na Rynku i oddał strzał w kierunku Piłsudskiego. Trafił w wojewodę Kazimierza Grabowskiego. Nie odbył całej kary, a w czasie wojny był tłumaczem Sonderkommando 4a. Jego dalsze losy są nieznane.
Celem lwowskich targów była aktywizacja współpracy handlowej z ZSRR, Rumunią, Czechosłowacją, Węgrami i Jugosławią. “Lwów leżący na granicy 4-ch państw i zbiegu 9 linji kolejowych staje się właśnie głównym ogniwem mającym powiązać gospodarczo uprzemysłowione dzielnice Polski z jej wschodnimi kresami, jak również Zachód z sąsiednimi krajami” – tłumaczyła publikacja wydana przy okazji pierwszych targów. Współpraca z ZSRR wypadała średnio. Targom rzucano też różne kłody pod nogi, zwłaszcza w 1925 roku, ale mimo przeciwności przetrwały zarówno polityczne zakusy jak i międzywojenny kryzys.
Na olbrzymiej przestrzeni parku Kilińskiego, jednego z piękniejszych w Europie, przestrzeni około 25.000 m. k. rozrzucone były tu i owdzie eksponaty zgrupowane w potężnych pawilonach, kjoskach, hangarach wojskowych – w liczbie około 30 – opisuje publikacja Targi Wschodnie i ich znaczenie. Przegląd sił gospodarczych
Do Lwowa ściągają ze wszystkich zakątków
Targi Wschodnie organizowano zwykle w pierwszych dniach września. Wyjątkiem były Targi Wschodnie w kryzysowych latach 1932 i 1933, które odbyły się w czerwcu. Przy okazji targów i na ich terenie odbywały się również inne imprezy takie jak chociażby Ogólnopolska Wystawa Sportowa, Wystawa Ogólnokrajowa Nasze Lasy i Ochrona Przyrody, cykliczny Salon Wiosenny, Ogólnopolska Wystawa i Targ Psów Rasowych czy nawet Targ bydła hodowlanego, trzody chlewnej i owiec.
Tereny Parku Stryjskiego wzbogaciły najróżniejsze pawilony przygotowane przez najwybitniejszych architektów. Swój udział w ich kształt miały takie sławy jak Alfred Zachariewicz, Eugeniusz Czerwiński, Bronisław Wiktor, Tadeusz S. Wróbel, Antoni Dygat czy Erwin Wieczorek odpowiedzialny za opisywaną już przez nas Wieżę Baczewskiego.
Wśród najsłynniejszych budynków wymienić można oczywiście spadek po Powszechnej Wystawie Krajowej z 1894 czyli Pałac Sztuki autorstwa Franciszka Skowrona oraz rotunda Panoramy Racławickiej ale również nowe budynki – Pawilon Centralny, rotundę Scarotti czy pawilony Okocimia, Herbowo, PKO albo Pawilon Fabryki Fajansów i Terakoty Pacyków. Niewiele z obiektów wzniesionych na potrzeby Targów Wschodnich przetrwało do dziś, ale niektóre wciąż stoją i można je zobaczyć.
W czasie pierwszych edycji targów pawilony i kioski mogły być budynkami tymczasowymi. Największym sukcesem jeśli chodzi o liczbę wystawców były targi zorganizowane w 1922 roku. Wówczas do Lwowa na skraj Parku Stryjskiego ściągnęło aż 1852 wystawców.
W 1925 roku targi pomieściły 1482 firm w tym 1130 podmiotów krajowych i rekordowe wówczas 352 firmy zagraniczne z 19 krajów (bezpośrednio lub przez swoje polskie przedstawicielstwa).
“Jest to maximum, jakie nasz teren i budynki wystawowe są w stanie pomieścić, zwłaszcza, że ze względów praktycznych, zaniechaliśmy systemu pawilonów prowizorycznych, dając obecnie do rozporządzenia wystawców tylko budynki murowane – podkreślało wydanie Targi Wschodnie 1924-1925.
W 1925 roku w czasie V targów na powierzchnię imprezy składało się 220 tysięcy metrów kwadratowych w tym 20 tysięcy metrów kwadratowych w 43 budynkach targowych. Sprzedano 131 200 pojedynczych biletów wstępu.
VI. Targi Wschodnie to 220 000 metrów kwadratowych terenów w tym 58 budynków o powierzchni 21 734 metrów kwadratowych oraz 1508 wystawców. Widmo nadciągającego Wielkiego Kryzysu widoczne było w liczbie uczestników Targów Wschodnich. Na jubileuszowych X. Targach Wschodnich (2-16.09.1930) wzięło udział 1483 wystawców.
Hasłem tegorocznej kampanji – hasłem które w całem słowa tego znaczeniu dominować powinno nad całem życiem gospodarczem Rzplitej – to jedno słowo – przetrwać – pisano w biuletynie XII. Targów Wschodnich z 1932 roku
Targi przetrwały ale na rok 1933 przypadła edycja, która zgromadziła najmniejszą liczbę 644 wystawców krajowych i zagranicznych. Od 1934 roku sytuacja nieco się poprawiała. W 1934 roku w targach wzięło udział 901 podmiotów, w 1935 1011 przedsiębiorstw, w 1936 było 979 wystawców. W 1938 roku Targi Wschodnie we Lwowie przyciągnęły 1158 wystawców. Impreza miała odbyć się w 1939 roku i odbyła się mimo wybuchu wojny ale o tej edycji nieco później.
Zwiedzający mogli wejść na teren targów jednym z 6 osobnych wejść. Dla wygody odwiedzających w okolice targów podciągnięta była nawet linia tramwajowa. Przy okazji targów w 1929 roku doprowadzono do Lwowa gaz ziemny, najdłuższym wówczas w Polsce, 81-kilometrowym gazociągiem firmy Gazolina Mariana Wieleżyńskiego prowadzącym ze złóż w miejscowości Daszawa. Gaz dociągnięty do miasta zasilał też pochodnię na terenie Targów Wschodnich. W 1930 roku na teren targów sprowadziło się Polskie Radio prowadzące tu swoją siedzibę i dysponujące masztami radiowymi.
Wartymi uwagi są również plakaty promujące najróżniejsze edycje Targów Wschodnich. Organizatorzy zatrudnili do ich projektowania nawet Tadeusza Gronowskiego autora słynnego logotypu Polskich Linii Lotniczych LOT.
Targi Wschodnie nie każdemu w smak
“Polski sukces gospodarczy drażni UOW” mógłby stwierdzić lub zapytać “Komu przeszkadza sukces Międzynarodowych Targów Wschodnich?” pracownik rządowej telewizji, gdyby tylko istniała już w 1929 roku. Zamach przy okazji otwarcia pierwszych targów w 1921 roku nie był ostatnim zamachem ukraińskich nacjonalistów na Targi Wschodnie. 7 września 1929 roku Lwów kolejny raz przygotowany był na start corocznej imprezy. Na 11 zaplanowana była msza w katedrze łacińskiej. Po niej o 12 zaplanowano otwarcie i mowy Nadolskiego, Szarskiego i Kwiatkowskiego.
Przyjazd wielu przedsiębiorców, wystawców, gości i polityków, w tym wspomnianego ministra Eugeniusza Kwiatkowskiego, postanowili wykorzystać członkowie Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, którzy przygotowali zamachy terrorystyczne na cały Lwów. Najważniejszy z zamachów zrealizowano pod koniec dnia otwarcia.
Zamachy bombowe na Lwów i Targi Wschodnie
O godz. 21.30 nieznany sprawca rzucił bombę o duże mocy wybuchowej do wnętrza budynku dyrekcji Targów Wschodnich na Placu Targów Wschodnich. Bomba, eksplodując, zdemolowała wnętrzne urządzenie budynku i ciężko raniła urzędniczkę dyrekcji Targów Wschodnich Marję Streitównę, którą pogotowie ratunkowe odwiozło na stację ratunkową. Znajdujący się w budynku kontroler Romanowski został lekko kontuzjowany – donosiły gazety
Sprawca zamachu bombowego z 7 września zbiegł z miejsca zdarzenia. Nie był to jedyny zamach związany z otwarciem targów w 1929 roku. Mogło skończyć się zdecydowanie gorzej. Eksternista gimnazjum ukraińskiego Michał Tereszczuk transportował dwa ładunki wybuchowe. Idącemu około godziny 14:30 ul. Poniatowskiego w kierunku Targów Wschodnich mężczyźnie wypadł i eksplodował jeden z dwóch pakunków. Sprawca został ujęty na miejscu.
Na chwilę przed wybuchem przejechała właśnie grupa samochodów z ministrem Kwiatkowskim i wojewodą Gołuchowskim, którzy wracali z otwarcia targów – donosiły gazety
Kolejnym celem ataków Ukraińskiej Organizacji Wojskowej była przechowalnia bagażu na Dworcu Głównym. Około półtorej godziny po zatrzymaniu Tereszczuka w wyniku ataku ładunkiem zapalającym wywołany został pożar w którym zniszczeniu uległo około 25 sztuk bagaży. Obyło się bez ofiar w ludziach ale w zamachu zginął… wąż. Nie strażacki tylko normalny – żywy.
Rozległy się w przechowali na dworcu głównym trzy, szybko po sobie następujące detonacje – informowała prasa
Następnego dnia również doszło do ataku. “Przed wieczorem przechodnie w Parku Kilińskiego zaniepokojeni zostali nagłym blaskiem, jaki zajaśniał wśród zarośli. Ktoś porzucił do zarośli bombę samoczynną – palną, która eksplodowała bez detonacji” – podawały lwowskie gazety.
Sprawców ataków bombowych udało się odnaleźć i postawić przed wymiarem sprawiedliwości. Akt oskarżenia ze szczegółami opisała Chwila z 28 maja 1930 roku więc jeśli ktoś chce może dotrzeć do artykułu i szczegółowego opisu przygotowanych zamachów. Wyrok w sprawie ukraińskich ataków terrorystycznych zapadł w sobotę 28 czerwca 1930 roku.
Przed sądem stanęło 17 członków UOW. Głównym oskarżonym był Roman Józef Bida, sprawca ataku na budynek dyrekcję i Marię Strejtównę, skazany na karę śmierci. Michał Tereszczuk, Jan Wacek, Józef Naorlewicz, Włodzimierz Machnicki zostali skazani na 4 lata więzienia.
Kruszelnicki i Kryluk na trzy lata ciężkiego więzienia, Roman Kaczmarski na dwa lata więzienia. 9 członków UOW w tym dwie kobiety wypuszczono na wolność. Od wyroku odwołali się zarówno oskarżyciele jak i obrońcy.
Inicjatora zamachów ostatecznie nie stracono. Wyrok Bidy zamieniono na 15 lat więzienia. Zamachowiec został zwolniony z więzienia 9 września 1939 roku. Wstąpił do OUN i został dowódcą ukraińskiej policji w Kijowie. Sprawcę ataku bombowego ze Lwowa dosięgły niemieckie kule w wąwozie Babi Jar w Kijowie w lutym 1942 roku.
Próba podpalenia Targów Wschodnich
To czego nie udało się zrealizować w 1929 roku prawdopodobnie spróbowano dokonać jeszcze raz – rok później. Atak w razie powodzenia miał być wymowną antypolską demonstracją. Zaplanowano go w czasie jubileuszowych targów w 1930 roku i zbiegł się w czasie z trwaniem akcji terrorystycznej znanej jako drugie wystąpienie UWO. Nocą z 3 na 4 września spłonął stadion Czarnych Lwów sąsiadujący z pilnie strzeżonym w tym roku terenem Targów Wschodnich.
Wczoraj w nocy w godzinie 12 min. 40 wybuch pożar za rogatką stryjską. Pastwą pożaru padła trybuna w parku sportowym klubu “Czarni”. Ogień spostrzeżono na rogatce stryjskiej, skąd niezwłocznie zawiadomiono strażnicę. Wstępne dochodzenia policyjne stwierdziły, że trybunę podpalono równocześnie w dwu miejscach zapomocą pakuł ze smołą – czytamy w Gazecie Codziennej z 4 września 1930 roku
Przedewszystkiem zajęto się izolacją terenu przylegającego do pl. Targów Wschodnich – podawała z ostatniej chwili lwowska Chwila z 4 września 1930 roku
Według najbardziej prawdopodobnych przypuszczeń ma się tu do czynienia z akcją bojówki ukraińskie, która wobec bardzo silnego strzeżenia terenu targów wschodnich, nie mogą się tam dostać, podpaliła najbliższy suchy obiekt nie strzeżony, w nadziei, że wiatr jednak w tym momencie wiejący w kierunku zabudowań targów może przenieść tam iskry i wzniecić pożar – informował Głos Poranny wydawany w Łodzi
Podpalenie stadionu wywołało oburzenie u mieszkańców Lwowa i obiło się szerokim echem w całym kraju. Czarni tymczasowo korzystali z obiektów Pogoni Lwów, a w sierpniu 1931 roku otwarto nowy Stadion im. Marszałka Józefa Piłsudskiego z żelbetową trybuną.
Dziś stadion już nie istnieje, a na jego miejsku straszy komunistyczny moloch ukraińskiej Służby Skarbowej.
Lwów chciał, więc dokonał rzeczy, którą powszechnie za niemożliwość uznawano. W tej znakomitej pracy obywatelskiej Lwowa dla Polski wzięło udział całe obywatelstwo lwiego grodu – zachwalał Rynem Metalowy i Maszynowy z 7 września 1929 roku
Droga ku końcowi Targów Wschodnich
Odwiedzający targi mogli każdego roku podziwiać produkty i pawilony najróżniejszych producentów od branży rolniczej, przez branżę samochodową, ceramiczną czy monopolową. Na targach wystawiały się m.in. taki firmy jak J.A. Baczewski, PKO, Okocim, Branka, PKP, Orbis, producenci maszyn rolniczych czy samochodów oraz oficjalne przedstawicielstwa różnych państw.
Udział w Międzynarodowych Targach Wschodnich mógł mieć również znaczenie propagandowe. To właśnie na skraju Stryjskiego Parku wielu Polaków po raz pierwszy zetknęło się z niemieckim sprzętem wojskowym. Wspominał o tym Stanisław Lem w książce Wysoki Zamek relacjonując swoją wizytę na Targach Wschodnich w 1936 roku:
Na jednym z pawilonów pojawiła się czerwona flaga ze swastyką, a wewnątrz było wiele nieciekawych maszyn, oraz na jakimś miejscu wyróżnionym – kilka ni to zabawek, ni to modeli mechanicznych czołgów, najwierniej skopiowanych, z pancerzami, ich plamistością jak gdyby jaszczurzą, gąsienicami, wieżami i uzbrojeniem całym
To właśnie te maszyny, tyle że w skali 1:1, zakłóciły targi w 1939 roku. Z początkiem września 1939 roku dzieci nie poszły do szkoły ale targi we Lwowie ruszyły mimo ataku na Polskę.
Ostatnie otwarcie Targów Wschodnich
Targi Wschodnie we Lwowie każdego roku ściągały do Lwowa międzynarodowych i krajowych gości oraz wystawców. Były zawsze demonstracją siły gospodarczej ale również i politycznej. W ich blasku ogrzewali się najróżniejsi przedstawiciele sanacyjnych “elit”. Ostatnie XIX Międzynarodowe Targi Wschodnie planowo rozpocząć się miały 2 września 1939 roku i zakończyć 10 września.
W obliczu wybuchu wojny planowano wykorzystać otwarcie targów jako manifestację polityczną i propagandową. 1 września 1939 roku na ulicach Lwowa pojawiła się odezwa podpisana przez prezydenta dra Stanisława Ostrowskiego:
Do mieszkańców miasta Lwowa! W dniu 2 września 1939 r. zostaną otwarte XIX Międzynarodowe Targi Wschodnie. Targi Wschodnie reprezentowały zawsze tężyznę życia organizacyjnego i gospodarczego Polski, a zwłaszcza Lwowa. Kampania tegoroczny odbywana w sytuacji, jaką przeżywamy jeszcze bardziej podkreśla te walory. Targi Wschodnie to święto polskiej gospodarki, a przede wszystkim święto naszego miasta – poinformował prezydent
Wbrew temu co przeczytać można w niektórych miejscach do otwarcia XIX Międzynarodowych Targów Wschodnich doszło. Zamiast przedstawicieli władz wysokiego szczebla państwowego na pl. Targów Wschodnich 2 września 1939 roku pojawił się gorliwy patriota i Lwowianin Alfred Biłyk.
2 września 1939 roku o otwarciu Międzynarodowych Targów Wschodnich donosiła depesza Polskiej Agencji Telegraficznej:
Otwarcia dokonał wojewoda Biłyk, który wygłosił przemówienie, stwierdzając, że Lwów i Targi Wschodnie mogą być przykładem spokoju i opanowania nerwów oraz tężyzny i gorliwości w pracy mimo trudnych warunków. W Targach Wschodnich biorą udział w tym roku oficjalnie grupy rumuńskie, węgierska, bułgarska i estońska. Mimo trudności komunikacyjno-transportowych Targi stanowią bogaty przegląd polskiej wytwórczości gospodarczej – stwierdzała depesza
W podobnym propagandowym tonie wypowiedział się Biłyk publikujący jedne z ostatnich w swoim życiu oświadczeń. “Zdajemy sobie sprawę z tego, że tegoroczne Targi Wschodnie odbiegną swą treścią od tak świetnych przeglądów naszego wytwórstwa z lat ostatnich. Z łatwo zrozumiałych względów – podkreślał.
Zwycięstwo Polski walczącej razem z największymi potęgami świata nad wrogiem, który podeptał wszystkie prawa Boskie i ludzie jest pewne mimo tak ciężkich przejść w chwili obecnej, o których to przejściach mówiłem w czasie otwarcia Targów Wschodni we Lwowie – pisał Biłyk 12 września 1939 roku
Otwarcie XIX Targów Wschodnich we Lwowie było jednak już tylko propagandową zagrywką mającą na celu utrzymanie dobrego morale wśród mieszkańców miasta. W nocy z 11 na 12 września wojska niemieckie były już w Samborze.
Polecamy również: